TON
„To, co przeżyło jedno pokolenie,
Drugie przerabia w sercu i pamięci.”
TON – TAJNA ORGANIZACJA NAUCZYCIELSKA
To oni wychowali pokolenie Kolumbów. Gdy wybuchła wojna nie przestali uczyć, choć groziła im za to śmierć lub obóz koncentracyjny. Wielu chwyciło za broń. Kto? Nauczyciele.
W 75. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, gdy czcimy pamięć walczących o wolność, nie można zapominać o poświęceniu i ofierze tysięcy polskich nauczycieli. Także i oni prowadzili konspiracyjną walkę w trudnych i najtrudniejszych dniach niemieckiej okupacji. Jednym z organizatorów tajnego nauczania był ostatni przedwojenny prezes ZNP Zygmunt Nowicki, członek Centralnej Piątki kierującej Tajną Organizacją Nauczycielską (TON). Zginął w zbombardowanym schronie 29 września 1944 r.
Warto jednak przypomnieć jeszcze historię przynajmniej niektórych pedagogów-bohaterów uczestniczących w walce o wolność.
Jedną z takich osób jest Adam Smulikowski, syn Juliana, jednego z założycieli i przywódców przedwojennego ZNP, wieloletniego posła. Adam poszedł w ślady ojca i został nauczycielem matematyki, fizyki i chemii. Uczył w szkole specjalnej w Warszawie, a w drugiej połowie lat trzydziestych pracował w Zarządzie Głównym ZNP. Wcześniej ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie. W wojnie obronnej 1939 r. walczył w okolicach Modlina, potem uczestniczył w obronie Warszawy ochraniając składy amunicji niedaleko szkoły dla głuchoniemych przy pl. Trzech Krzyży.
I chociaż w Powstaniu Warszawskim nie walczył, to pełnił ważną rolę w strukturach Armii Krajowej. Już w listopadzie 1939 r. wstąpił do podziemnej Służby Zwycięstwo Polskiej, która przekształciła się potem w AK. Jako kurier kursował na trasie Warszawa-Budapeszt, potem kierował całą komórką odpowiedzialną za przerzuty transportów i informacji przez granicę na zachód. Od 1941 r. pracował w Komendzie Głównej AK i organizował trasy kurierskie do nieokupowanej Francji i Szwajcarii. W sierpniu 1942 r. dowódcy wysłali go do Wielkiej Brytanii, gdzie miał szkolić skoczków przerzucanych przez alianckie lotnictwo do okupowanej Polski. Niestety w drodze do Londynu utknął w nieokupowanej części Francji (tzw. Francja Vichy). Wkrótce Niemcy zajęli południe kraju, a Smulikowski został skierowany do pracy w Bazie Łączności AK w Szwajcarii, gdzie pełnił funkcję szyfranta, a potem – szefa referatu łączności lądowej. Zajmował się głównie organizowaniem i ochroną tras przerzutu z Polski przez Francję do Hiszpanii, Portugalii i Wielkiej Brytanii. Pomagał polskim kurierom, załatwiał formalności, lewe papiery, pieniądze, pozwolenia itp. W kwietniu 1945 r. trafił do Londynu, a kilka miesięcy później objął obowiązki oficera opiekującego się żołnierzami w Centrum Wyszkolenia Służb, a później w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia.
Po demobilizacji Smulikowski osiedlił się w Londynie. W 1975 r. wrócił do Polski i zamieszkał w Warszawie. Po wojnie otrzymał awans na kapitana i Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (w czasie wojny odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych). Zmarł 28 czerwca 1989 r. i spoczął na wojskowych Powązkach.
Gdy Adam Smulikowski organizował w Szwajcarii trasy przerzutowe polskich kurierów, Albin Jakiel, przedwojenny nauczyciel ze Lwowa trafił do Warszawy. Przed wojną zajmował się kształceniem nauczycieli i angażował się w organizację oświaty dla dorosłych. ZNP pomógł mu w wyjeździe na studia pedagogiczne do Genewy, gdzie zdobył tytuł doktora filozofii. Prowadził też badania w Dziale Badań Międzynarodowych Biura Wychowania w Genewie. Był przedstawicielem ZNP w Międzynarodowej Federacji Związków Nauczycielskich.
W 1935 r. wrócił do Polski i pracował m.in. w Państwowym Instytucie Pedagogicznym oraz w ZG ZNP jako szef Wydziału Pedagogicznego. To dzięki pracy Albina Jakiela udało się zorganizować przy ZNP Instytut Pedagogiczny.
We wrześniu 1939 r. walczył w wojnie obronnej, a potem pracował w legalnej Pracowni Dydaktycznej Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy, a nielegalnie – prowadził tajne kursy dla nauczycieli i tajne nauczanie (w ramach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej), współtworzył „Podstawy Polityki Oświatowej” TON. Nadal też kierował, tyle że podziemnym, Instytutem Pedagogicznym. Jako przedstawiciel TON-u działał w Komitecie Walki Cywilnej i Departamentem Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj.
W kwietniu 1944 r. na trop Albina Jakiela wpadli Niemcy. Pedagog musiał się ukrywać. W momencie wybuchu Powstania Warszawskiego przebywał na Starym Mieście, gdzie zginął 26 sierpnia w trakcie ciężkich walk i pacyfikacji tej dzielnicy. Spoczął na wojskowych Powązkach.
Karol Makuch z małej wioski w powiecie chrzanowskim, był sierotą. Udało mu się jednak ukończyć seminarium nauczycielskie i uczył w szkołach w rejonie Bielska-Białej. Jednocześnie organizował pracę lokalnych nauczycielskich związków. Od tej chwili datują się jego bliskie kontakty z Julianem Smulikowskim i Stanisławem Nowakiem, późniejszymi twórcami ZNP.
Po wybuchu I wojny światowej Karol Makuch służył w Legionach. Po kryzysie przysięgowym został wcielony do armii austriackiej i walczył na froncie włoskim. Po wojnie wrócił do pracy w szkole i nauczycielskich związkach. Pracował w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako wizytator, a następnie – dyrektor jednego z departamentów. W 1935 r. odszedł z ministerstwa na funkcję dyrektora Państwowego Instytutu Nauczycielskiego w Warszawie, gdzie pracował do wybuchu wojny.
W dwudziestoleciu międzywojennym organizował też u boku Juliana Smulikowskiego ZNP. Był skarbnikiem Związku oraz pierwszym przewodniczącym Wydziału Pedagogicznego Związku. Gdy podjął pracę w ministerstwie, siłą rzeczy rozluźnił swoje relacje z ZNP.
Podczas obrony Warszawy został powołany do Komisariatu Cywilnego i był jednym z najbliższych współpracowników prezydenta Stefana Starzyńskiego. W czasie okupacji pracował w legalnym Wydziale Finansowym miasta i równocześnie w nielegalnej Komisji Oświecenia Publicznego podlegającej Związkowi Walki Zbrojnej (ZWZ).
Gdy wybuchło Powstanie, Karol Makuch przebywał w rejonie pl. Unii Lubelskiej, czyli w tej części miasta, którą zajmowali Niemcy. Zaginął 5 sierpnia 1944 r. Prawdopodobnien został rozstrzelany w jednej z masowych egzekucji, którą okupanci przeprowadzali w budynkach w rejonie Alei Szucha. Powstanie udało się przeżyć Wacławowi Schayerowi z Warszawy. Schayer był matematykiem, pracował w szkołach podstawowych na Marymoncie i szkole prowadzonej przez Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci na Żoliborzu. Jednocześnie działał w PPS i w ZNP. Schayer był współautorem popularnych podręczników do arytmetyki dla uczniów szkoły podstawowej.
Po wybuchu wojny wyjechał do Lwowa, który znalazł się pod okupacją radziecką. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w 1941 r. Schayer wrócił do Warszawy, gdzie uczył na tajnych kompletach w Gimnazjum im. B. Limanowskiego – jako członek Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Od 1942 r. pełnił funkcję szefa Sekretariatu Generalnego Departamentu Oświaty i Kultury w Delegaturze Rządu na Kraj.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego otrzymał zadanie organizowania polskiej administracji w Śródmieściu i został dzielnicowym delegatem rządu. Po upadku Powstania wyjechał do Krakowa, gdzie włączył się w pracę odbudowy tamtejszego ZNP. Wstąpił do PSL i był m.in. zastępcą pełnomocnika Rządu do Walki z Analfabetyzmem. Nadal pisał i wydawał podręczniki do matematyki. Schayer zmarł w 1959 i spoczął na wojskowych Powązkach.
Edmund Semil wychował się we Lwowie. W 1910 r. wyjechał do Paryża na studia dziennikarskie. Potem studiował filologię romańską na Uniwersytecie Lwowskim. Krótko po wybuchu I wojny świtowej, jako żołnierz armii austro-węgierskiej dostał się do rosyjskiej niewoli. W czasie rewolucji uciekł z obozu i trafił do pracy w Komisariacie Polskim przy Komisariacie Ludowym ds. Narodowości. Zajmował się tam m.in. organizowaniem polskiego szkolnictwa. Pod koniec lat 20 XX w. rozpoczął pracę w warszawskich szkołach, m.in. w Gimnazjum im. Stefana Batorego, gdzie jego uczniem był poeta Kamil Krzysztof Baczyński (zresztą syn jego przyjaciela z lat młodości).
Edmund Semil działał też w ZNP, w latach 1932-1934 był członkiem Zarządu Głównego Związku i sekretarzem sekcji szkół średnich.
Po wybuchu wojny Semil trafił do Lwowa, gdzie pracował jako nauczyciel. W 1943 r. wrócił do Warszawy i zatrudnił się w parowozowni jako robotnik. Wstąpił do Armii Ludowej.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego Edmund Semil walczył w zgrupowaniu Armii Krajowej Zygmunta Netzera „Kryski” na Czerniakowie. 17 września 1944 przedostał się kanałami na Mokotów.
Po wojnie był dyrektorem gimnazjum w Łukowie, potem pracował w MSZ. Był attaché kulturalnym w Ottawie, gdzie zabiegał o powrót skarbów wawelskich i słynnych arrasów do Polski. Po powrocie do Polski pracował m.in. w Polskim Radiu. Zmarł w 1975 r., jest pochowany na wojskowych Powązkach.
Nauczycieli, którzy podjęli walkę z okupantem – prowadząc tajne nauczanie i/lub walkę zbrojną – były tysiące. Cześć ich pamięci!
